હાંસિયામાંથી મુખ્ય પ્રવાહ સુધી

હાંસિયામાંથી મુખ્ય પ્રવાહ સુધી

આદિવાસી સમુદાયોને કેન્દ્રમાં રાખીને નવા ભારતનું નિર્માણ થયું

ભારત વિશ્વની સૌથી જીવંત અને વૈવિધ્યસભર આદિવાસી વસ્તીમાંની એક છે. કુલ વસ્તીના 8.6% જેટલા 10.45 કરોડથી વધુ આદિવાસી નાગરિકો સાથે, આદિવાસી સમુદાયો ભારતની સભ્યતાનો અભિન્ન ભાગ રહ્યા છે. તેમણે સમૃદ્ધ પરંપરાઓ, ભાષાઓ અને જ્ઞાન પ્રણાલીઓનું જતન કર્યું છે. જે રાષ્ટ્રની સાંસ્કૃતિક ઓળખને આકાર આપે છે. તેમનું યોગદાન કાલાતીત છે, રામાયણ અને મહાભારતમાં તેમના શાણપણ, બહાદુરી અને પ્રકૃતિ સાથેના ઊંડા જોડાણને ઉજાગર કરે છે.

 

તેમનો સમૃદ્ધ વારસા હોવા છતાં, આદિવાસી સમુદાયોને ઐતિહાસિક રીતે મુખ્ય પ્રવાહના વિકાસ કથામાંથી બાકાત રાખવામાં આવ્યા હતા. દાયકાઓ સુધી, તેમને પ્રગતિમાં સમાન ભાગીદારો કરતાં સંસ્કૃતિના રક્ષક તરીકે વધુ જોવામાં આવતા હતા.

પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વ હેઠળ, પ્રતીકવાદથી લક્ષિત સશક્તિકરણ તરફ સ્પષ્ટ અને ઇરાદાપૂર્વકનું પરિવર્તન આવ્યું છે. કેન્દ્રીય બજેટ 2025-26 એ એક વળાંક આપ્યો, જેમાં આદિજાતિ બાબતોના મંત્રાલય માટે ભંડોળમાં નોંધપાત્ર વધારો કરવામાં આવ્યો, જે સરકારની સમાવિષ્ટ વિકાસ પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જે ખરેખર કોઈને પાછળ રાખતું નથી.

આદિવાસી વિકાસ માટે અંદાજપત્રીય સહાયને મજબૂત બનાવવી

છેલ્લા દાયકામાં, ભારત સરકારે અનુસૂચિત જનજાતિના કલ્યાણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે નાણાકીય ફાળવણીમાં નોંધપાત્ર વધારો કર્યો છે. આદિજાતિ બાબતોના મંત્રાલયનું વાર્ષિક બજેટ ત્રણ ગણું વધીને 2013-14માં ₹4,295.94 કરોડથી વધીને 2025-26માં ₹14,926 કરોડ થયું છે. જે સમાવિષ્ટ વિકાસ પ્રત્યે મજબૂત પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે.

મુખ્ય યોજનાઓને નોંધપાત્ર ભંડોળ પ્રાપ્ત થયું છે, જેમાં આદિવાસી સમુદાયોના સર્વાંગી વિકાસના હેતુથી પીએમ–જનમન ₹24,104 કરોડ અને ધરતી આબા અભિયાન માટે ₹79,156 કરોડનો સમાવેશ થાય છે. વધુમાં, અનુસૂચિત જનજાતિઓ માટે વિકાસ કાર્ય યોજના (DAPST)માં પાંચ ગણો વધારો જોવા મળ્યો છે, જે 2013-14માં ₹24,598 કરોડથી 2024-25માં ₹1.23 લાખ કરોડ થયો છે. જેમાં 42 કેન્દ્રીય મંત્રાલયો/વિભાગો હવે ST-કેન્દ્રિત પહેલોમાં યોગદાન આપી રહ્યા છે. આ ક્રોસ–સેક્ટરલ અભિગમ આદિવાસી શિક્ષણ, આરોગ્ય, માળખાગત સુવિધાઓ અને આજીવિકામાં વ્યાપક અને સતત પ્રગતિ સુનિશ્ચિત કરે છે.

મુખ્ય મુખ્ય યોજનાઓને નોંધપાત્ર ભંડોળ પ્રાપ્ત થયું છે, જેમાં આદિવાસી સમુદાયોના સર્વાંગી વિકાસના હેતુથી પીએમ-જન્મ નિધિ માટે ₹24,104 કરોડ અને ધરતી આબા અભિયાન માટે ₹79,156 કરોડનો સમાવેશ થાય છે. વધુમાં, અનુસૂચિત જનજાતિઓ માટે વિકાસ કાર્ય યોજના (DAPST) માં પાંચ ગણો વધારો જોવા મળ્યો છે, જે 2013-14 માં ₹24,598 કરોડથી 2024-25 માં ₹1.23 લાખ કરોડ થયો છે, જેમાં 42 કેન્દ્રીય મંત્રાલયો/વિભાગો હવે ST-કેન્દ્રિત પહેલોમાં યોગદાન આપી રહ્યા છે. આ ક્રોસ-સેક્ટરલ અભિગમ આદિવાસી શિક્ષણ, આરોગ્ય, માળખાગત સુવિધાઓ અને આજીવિકામાં વ્યાપક અને સતત પ્રગતિ સુનિશ્ચિત કરે છે.

વન અધિકાર કાયદો: આદિવાસી જમીન અને આજીવિકાનું રક્ષણ

અધિનિયમ (FRA) આદિવાસી અને વન–નિવાસીઓના સમુદાયોને જંગલની જમીન અને સંસાધનો પરના તેમના વ્યક્તિગત અને સામુદાયિક અધિકારોને કાયદેસર રીતે માન્યતા આપીને સશક્ત બનાવે છે. છેલ્લા દાયકામાં, સરકારે 17 રાજ્યો અને 1 કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં FRA કોષો દ્વારા અમલીકરણ, ક્ષમતા નિર્માણ અને જાગૃતિ અભિયાનોને મજબૂત બનાવ્યા છે.

ધરતી હેઠળ આબા અભિયાન, સમર્પિત ભંડોળ આજીવિકા વિકાસ અને દાવા પછીના સમર્થનને ટેકો આપે છે. મંથન સહિત રાષ્ટ્રીય સ્તરની બેઠકો દાવાની પ્રક્રિયા ઝડપી બનાવવા અને જમીન પર કાર્યવાહી સુનિશ્ચિત કરવા માટે 2025માં શિબિરો અને જિલ્લા કલેક્ટર/જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટ પરિષદ યોજાઈ હતી. જમીનના અધિકારો સુરક્ષિત કરવા અને ટકાઉ વન–આધારિત આજીવિકાને સક્ષમ બનાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે .

વન અધિકારોના અમલીકરણમાં પ્રગતિ

વિગતો

માર્ચ 2025 સુધી

વ્યક્તિઓને વિતરિત કરાયેલા ટાઇટલની સંખ્યા

23, 88 લાખ

સમુદાયોને વિતરિત કરાયેલા ટાઇટલની સંખ્યા

1.21 લાખ

નિકાલ કરાયેલા દાવાઓ

43.72 લાખ

નિહિત જમીન વિસ્તાર (એકરમાં)

232.66 લાખ એકર

 

શરૂઆતથી ભવિષ્યનું નિર્માણ

1. પીએમ–જનમન: ભારતના સૌથી સંવેદનશીલ જનજાતિઓ માટે જીવનરેખા

પ્રધાનમંત્રી​ જનજાતિ આદિવાસી ન્યાય મહા અભિયાન (PM-JANMAN) માત્ર એક યોજના નથી – તે ભારતના ખાસ કરીને સંવેદનશીલ આદિવાસી જૂથો (PVTGs) માટે ન્યાય, ગૌરવ અને ઉત્થાનનું એક શક્તિશાળી મિશન છે. સર્વાંગી વિકાસના વિઝન સાથે શરૂ કરાયેલ, આ પહેલ 18 રાજ્યો અને 1 કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં 75 PVTG સમુદાયોના જીવનમાં પરિવર્તન લાવી રહી છે, જે દેશના સૌથી દૂરના વિસ્તાર સુધી પહોંચે છે.

₹24,104 કરોડના જંગી રોકાણ સાથે, PM-JANMAN ત્રણ વર્ષના સમયગાળામાં મૂળભૂત સુવિધાઓ – આવાસ, પાણી, આરોગ્યસંભાળ, શિક્ષણ, પોષણ, રસ્તાઓ અને ટકાઉ આજીવિકા – સુધી પહોંચ સુનિશ્ચિત કરીને દાયકાઓની ઉપેક્ષાને દૂર કરી રહ્યું છે.

મંત્રાલય

પ્રવૃત્તિ

મિશન ટાર્ગેટ (2023–2026)

મંજૂર વિગતો

પ્રાપ્ત સિદ્ધિઓ

ગ્રામીણ વિકાસ મંત્રાલય

પાકા મકાનોની જોગવાઈ

4.90 લાખ ઘરો

4,34,837 ઘરો

1,04,688 ઘરો પૂર્ણ થયા

આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રાલય

મોબાઇલ મેડિકલ યુનિટ્સ (MMUs)

733 એમએમયુ

687 એમએમયુ

38 લાખથી વધુ ફૂટફોલ્સ સાથે 687 MMU કાર્યરત છે

જળ શક્તિ મંત્રાલય

પાઇપ દ્વારા પાણી પુરવઠો

19,375 ગામડાઓ

18379 ગામડાઓ

7,202 ગામડાઓ 100% સંતૃપ્ત

બાળ વિકાસ મંત્રાલય

આંગણવાડી કેન્દ્રોનું બાંધકામ અને સંચાલન

2,500 આંગણવાડી કેન્દ્રો

2,139 આંગણવાડી કેન્દ્રો

1,069 આંગણવાડી કેન્દ્રો કાર્યરત થયા

શિક્ષણ મંત્રાલય

છાત્રાલયોનું બાંધકામ અને સંચાલન

500 છાત્રાલયો

243 છાત્રાલયો

95 છાત્રાલયોમાં કામ શરૂ થયું

સંદેશાવ્યવહાર મંત્રાલય

મોબાઇલ ટાવર્સની સ્થાપના

4,543 રહેઠાણોનો કવરેજ

3,679 રહેઠાણો

2,271 રહેઠાણો આવરી લેવામાં આવ્યા

ઉર્જા મંત્રાલય

વીજળી ન હોય તેવા ઘરોનું વીજળીકરણ

1,42,133 ગૃહરાજ્ય

1,42,133 ગૃહરાજ્ય

1,05,760 ઘરોમાં વીજળીકરણ

નવી અને નવીનીકરણીય ઉર્જા મંત્રાલય

ઘરો માટે સૌર ઉર્જા

પાત્ર લાભાર્થીઓની ઓળખ મુજબ

9,961 ઘરોને મંજૂરી આપવામાં આવી

2,057 ઘરોમાં વીજળીકરણ

આદિજાતિ બાબતોનું મંત્રાલય

બહુહેતુક કેન્દ્રો (MPCs) ની સ્થાપના

1,000 એમપીસી

1,000 એમપીસી

612 MPCમાં બાંધકામ ચાલુ છે ; 38 MPC પૂર્ણ થયા

 

2.ધરતી આબા અભિયાન : આદિવાસી વિસ્તારોને ગામડે ગામડે રૂપાંતરિત કરવું
પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીના સમાવેશી અને સર્વાંગી વિકાસના વિઝનને અનુરૂપ, ધરતી આબા જનજાતિ ગ્રામ ઉત્કર્ષ અભિયાન એક સીમાચિહ્નરૂપ પહેલ છે જે સુનિશ્ચિત કરે છે કે શાસનના લાભો દરેક આદિવાસી નાગરિક સુધી પહોંચે. તે ભારત સરકારની સબકા સાથ, સબકા વિકાસ, સબકા વિશ્વાસ, સબકા પ્રયાસ પ્રત્યેની અતૂટ પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે અને ભારતની વિકાસ યાત્રાના કેન્દ્રમાં આદિવાસી સમુદાયોને સ્થાન આપે છે.

આદિજાતિ બાબતોના મંત્રાલય દ્વારા 2 ઓક્ટોબર, 2024ના રોજ શરૂ કરાયેલ, આ અભિયાન PM-JANMANની સફળતા પર આધારિત છે અને આદિવાસી ગામડાઓને તક અને ગૌરવના કેન્દ્રમાં પરિવર્તિત કરવા તરફ એક શક્તિશાળી પગલું રજૂ કરે છે. ₹79,156 કરોડના નોંધપાત્ર રોકાણ સાથે, આ બહુ–ક્ષેત્રીય પહેલ 25 સંકલિત હસ્તક્ષેપો દ્વારા 17 મંત્રાલયોને એકસાથે લાવે છે, જે પાયાના વિકાસ માટે એક વ્યાપક મોડેલ પ્રદાન કરે છે.

અંત્યોદય દ્વારા માર્ગદર્શન : છેલ્લા વ્યક્તિ સુધી પહેલા પહોંચવું

આ અભિયાન અંત્યોદયના સિદ્ધાંતને રજૂ કરે છે, જે સુનિશ્ચિત કરે છે કે વિકાસ સૌથી વંચિત અને દૂરના આદિવાસી સમુદાયો સુધી પહોંચે. તે માળખાગત સુવિધાઓ અને મૂળભૂત સેવાઓમાં મહત્વપૂર્ણ અંતરને દૂર કરે છે, જેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે:

ધરતીની પ્રગતિના મુખ્ય મુદ્દાઓ આબા અભિયાન

 

હસ્તક્ષેપનો વિસ્તાર

લક્ષ્યો અને સિદ્ધિઓ

 

 

 

 

 

 

 

લાભાર્થી હસ્તક્ષેપો

એવોસ

11.45 લાખ ઘરોને મંજૂરી આપવામાં આવી છે અને 76,704 ઘરોનું બાંધકામ પૂર્ણ થયું છે.

વીજળીકરણ

1,84,551 ઘરગથ્થુ વીજળીકરણ જોડાણો મંજૂર કરવામાં આવ્યા અને 3, 827 જાહેર સ્થળોને મંજૂરી આપવામાં આવી.

પીવાના પાણીનો પુરવઠો

62,515 ગામોને મંજૂરી આપવામાં આવી અને 25,870 ગામો સંતૃપ્ત થયા.

પટ્ટા ધારકોને કૃષિ સહાય

4 રાજ્યો આસામ, મધ્યપ્રદેશ, ઓડિશા અને જમ્મુ અને કાશ્મીર માટે દરખાસ્તો મંજૂર કરવામાં આવી છે જેનાથી 1,73,097 લાભાર્થીઓને લાભ થશે.

આદિવાસી માછીમારોને મત્સ્ય ઉછેર સહાય

આસામ, ઝારખંડ, નાગાલેન્ડ, ત્રિપુરા, ગોવા, મધ્યપ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર, બિહાર, છત્તીસગઢ, હિમાચલ પ્રદેશ: 10 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો માટે ₹52.18 કરોડના મૂલ્યના આદિવાસી માછીમારોને સહાય માટેના પ્રસ્તાવોને મંજૂરી આપવામાં આવી છે.

સમુદાય હસ્તક્ષેપો

આશ્રમ શાળાઓ / આદિવાસી રહેણાંક શાળાઓનું અપગ્રેડેશન

3,420 પ્રોજેક્ટ મંજૂર થયા.

આદિવાસી બહુહેતુક માર્કેટિંગ કેન્દ્રો (TMMCs)

5 લાખથી વધુ લાભાર્થીઓને આવરી લેતી 71 ટીએમએમસીને મંજૂરી આપવામાં આવી.

સિકલ સેલ રોગ માટે સક્ષમતા કેન્દ્ર ( CoC )

14 રાજ્યોમાં 15 CoCs મંજૂર.

સમુદાય વન સંસાધન અધિકાર વ્યવસ્થાપન યોજનાઓ (CFRM યોજનાઓ)

90,000 હેક્ટરથી વધુ વન જમીનને આવરી લેતી 920 CFRM યોજનાઓ મંજૂર કરવામાં આવી.

ધરતી આબા એફઆરએ સેલ્સ

17 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો માટે ૧૭ રાજ્ય સ્તરીય FRA સેલ અને ૧૯ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં ૪૧૪ જિલ્લા સ્તરીય સેલને મંજૂરી આપવામાં આવી છે.

મોબાઇલ મેડિકલ યુનિટ્સ (MMUs)

36 MMU કાર્યરત.

છાત્રાલયો

604 છાત્રાલયોને મંજૂરી.

આંગણવાડી કેન્દ્રો (AWCs)

236 આંગણવાડી કેન્દ્રો મંજૂર.

ટેલિકોમ કનેક્ટિવિટી

4,543 ગામોને મંજૂરી આપવામાં આવી છે અને 2,983 ગામોને આવરી લેવામાં આવ્યા છે.

 

જનજાતીય ગૌરવ દિવસ: આદિવાસી વારસાનું સન્માન

ભારતના સ્વતંત્રતા સંગ્રામ અને રાષ્ટ્ર નિર્માણમાં આદિવાસી સમુદાયોના અમૂલ્ય યોગદાનની ઉજવણી કરવા માટે, ભારત સરકાર ભગવાનની યાદમાં દર વર્ષે 15 નવેમ્બરના રોજ જનજાતિય ગૌરવ દિવસ ઉજવે છે. બિરસા મુંડા- 2024ની ઉજવણી તેમની 150મી જન્મજયંતિ તરીકે ઉજવવામાં આવી હતી અને આદિવાસી વારસાને જાળવવાના હેતુથી દેશવ્યાપી ગર્વ, ભાગીદારી અને નીતિ–આધારિત કાર્યવાહીનો પ્રવાહ જોવા મળ્યો હતો.

2024ના જનજાતિય ગૌરવ દિવસમાં 1 કરોડથી વધુ લોકોએ વિશાળ વર્ચ્યુઅલ ભાગીદારી જોઈ. બિહારના જમુઈમાં એક રાષ્ટ્રીય કાર્યક્રમમાં માનનીય પ્રધાનમંત્રીએ હાજરી આપી હતી, જેમાં આદિવાસી યોગદાનના મહત્વ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. આદિવાસી નાયકોનું સન્માન કરવા માટે, 10 રાજ્યોમાં 11 આદિવાસી સ્વાતંત્ર્ય સેનાની સંગ્રહાલયોને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. 15-26 નવેમ્બર 2024ની વચ્ચે શિક્ષણ, આરોગ્ય, આજીવિકા, કલા અને સંસ્કૃતિ જેવા વિષયોને આવરી લેતા દેશભરમાં 46,000થી વધુ પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરવામાં આવી હતી. આદી જેવા કાર્યક્રમો મહોત્સવ અને ધરતી–આબા ટ્રાઈબપ્રેન્યોર્સે આદિવાસી પ્રતિભાની ઉજવણી કરી, જ્યારે 29 આદિવાસી સંશોધન સંસ્થાઓ (TRIs) ઉત્સવો, સેમિનાર અને વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા સંચાલિત કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવામાં રોકાયેલા હતા . બિહાર, નાગાલેન્ડ, ગોવા, કેરળ, આસામ અને મિઝોરમમાં પણ રાષ્ટ્રીય સ્તરના કાર્યક્રમો યોજવામાં આવ્યા હતા.

નેતૃત્વ શીખવું: શિક્ષણ જે સશક્ત બનાવે છે

એકલવ્ય મોડેલ રેસિડેન્શિયલ સ્કૂલ્સ (EMRS) પહેલ છેલ્લા દાયકામાં નોંધપાત્ર પરિવર્તનમાંથી પસાર થઈ છે, જે સમગ્ર ભારતમાં આદિવાસી વિદ્યાર્થીઓને ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ પૂરું પાડવાના હેતુથી એક મુખ્ય કાર્યક્રમમાં વિકસિત થઈ છે. નીતિ, માળખાગત સુવિધાઓ, શૈક્ષણિક અને ડિજિટલ નવીનતામાં સરકારના વ્યૂહાત્મક હસ્તક્ષેપોએ આદિવાસી યુવાનો માટે સુલભતા, શાસન અને શિક્ષણ પરિણામોમાં મોટા પ્રમાણમાં સુધારો કર્યો છે. EMRS શાળાઓ હવે દરેક આદિવાસી બ્લોકમાં સ્થાપિત કરવામાં આવી છે. જ્યાં 50% થી વધુ ST વસ્તી અને ઓછામાં ઓછા 20,000 આદિવાસી રહેવાસીઓ (2011ની વસ્તી ગણતરી મુજબ) છે. મંત્રાલયે દેશભરમાં લગભગ 3.5 લાખ ST વિદ્યાર્થીઓને લાભ આપતા કુલ 728 EMRS શાળાઓ સ્થાપિત કરવાનો લક્ષ્યાંક નક્કી કર્યો છે .

EMRSની પરિવર્તનશીલ વૃદ્ધિ (2004–2024)

વિગતો

2004–2014

2014–2025

કુલ મંજૂર શાળાઓ

90

555

શાળાઓ કાર્યાત્મક

82

354

પૂર્ણ થયેલી ઇમારતો

63

279

વિદ્યાર્થી દીઠ રિકરિંગ ખર્ચ

₹42,000

₹1,47,000

શાળા દીઠ બાંધકામ ખર્ચ (સાદા)

₹12 કરોડ

₹38 કરોડ

શાળા દીઠ બાંધકામ ખર્ચ (હિલી/NE/LWE)

₹16 કરોડ

₹48 કરોડ

કુલ બજેટ ફાળવણી

મર્યાદિત

₹28,920 કરોડ (2021–26)

શિક્ષકો અને બિન–શિક્ષણ સ્ટાફની ભરતી

એડ–હોક

9,000+

સ્ટાફની નવી ભરતી (2019–2026)

એનએ

38,480 મંજૂર થયા

 

શિષ્યવૃત્તિ યોજનાઓ દ્વારા આદિવાસી વિદ્યાર્થીઓને સશક્ત બનાવવા

છેલ્લા 11 વર્ષોમાં, આદિજાતિ બાબતોના મંત્રાલયે વિસ્તૃત કવરેજ, ભંડોળમાં વધારો અને ડિજિટલ પરિવર્તન દ્વારા આદિવાસી વિદ્યાર્થીઓને સશક્ત બનાવવા માટે તેની શિષ્યવૃત્તિ ઇકોસિસ્ટમને નોંધપાત્ર રીતે મજબૂત બનાવી છે. આજે, પાંચ કેન્દ્રીય શિષ્યવૃત્તિ યોજનાઓ વાર્ષિક આશરે 30 લાખ આદિવાસી વિદ્યાર્થીઓને લાભ આપે છે, જેનો બજેટ ખર્ચ 2013-14માં ₹978 કરોડથી વધીને 2024-25માં ₹3,000 કરોડથી વધુ થયો છે.

એક મુખ્ય સીમાચિહ્નરૂપ બાબત એ છે કે મેન્યુઅલથી સંપૂર્ણપણે ડિજિટલ, ડાયરેક્ટ બેનિફિટ ટ્રાન્સફર (DBT) સક્ષમ સિસ્ટમોમાં પરિવર્તન આવ્યું છે, જેના કારણે છેલ્લા દાયકામાં ₹22,000 કરોડથી વધુની શિષ્યવૃત્તિ ઝડપી, પારદર્શક અને વાસ્તવિક સમયમાં વહેંચાઈ છે. વિવિધ યોજનાઓ હેઠળ સમર્થિત વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યામાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે – MPhil/PhD ફેલોશિપ ~950 થી વધીને 2,700 થઈ ગઈ છે, નેશનલ ઓવરસીઝ સ્કોલરશિપ 8 થી વધીને 58 વિદ્યાર્થીઓ થઈ છે, અને ટોપ–ક્લાસ એજ્યુકેશન સ્કીમ કવરેજ બમણાથી વધુ થયું છે, જેનાથી IIT, IIM અને AIIMS જેવી અગ્રણી સંસ્થાઓમાં 7,000 વિદ્યાર્થીઓને ફાયદો થયો છે.

આદિવાસી વસ્તી માટે સારી આરોગ્ય સંભાળ માટેની પહેલ

સિકલ સેલ એનિમિયા નાબૂદી મિશન

આદિવાસી વસ્તીમાં આરોગ્ય અસમાનતાઓને દૂર કરવાની પ્રતિબદ્ધતાના ભાગ રૂપે, ભારત સરકારે 2023માં સિકલ સેલ એનિમિયા નાબૂદી મિશન શરૂ કર્યું. કેન્દ્રીય બજેટ 2023-24માં જાહેર કરાયેલ અને 1 જુલાઈ 2023ના રોજ પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા મધ્યપ્રદેશના શાહડોલમાં ઔપચારિક રીતે શરૂ કરાયેલ, આ મિશનનો હેતુ 2047 સુધીમાં સિકલ સેલ એનિમિયા (SCA)ને નાબૂદ કરવાનો છે, જેમાં આદિવાસી પ્રભુત્વ ધરાવતા પ્રદેશો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવશે. તેનો હેતુ આદિવાસી પ્રભુત્વ ધરાવતા પ્રદેશોમાં 0-40 વર્ષની વયના 7 કરોડ વ્યક્તિઓની તપાસ કરવાનો છે.

AIIMS દિલ્હીએ ભગવાન બિરસા મુંડા ચેર ઓફ ટ્રાઇબલ હેલ્થની સ્થાપના કરીને, હિમેટોલોજી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, આરોગ્યસંભાળ વિકાસ માટે ઓડિશામાં લમતાપુટ બ્લોકને દત્તક લઈને, તેમજ આદિવાસી ગૌરવ વર્ષ દરમિયાન ઓડિશાના સુંદરગઢ ખાતે યોજાયેલા મેગા મેડિકલ કેમ્પ જેવા કેમ્પને સમર્થન આપીને આદિવાસી આરોગ્યસંભાળને આગળ વધારવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી છે.

આ સંકલિત, બહુ–એજન્સી પ્રયાસ સરકારના આદિવાસી સમુદાયોને સમયસર નિદાન, સારવાર અને સંભાળ મળે તે સુનિશ્ચિત કરવાના સંકલ્પ પર ભાર મૂકે છે, જેનાથી આરોગ્ય આદિવાસી સશક્તિકરણ અને સમાવેશનો મુખ્ય આધારસ્તંભ બને છે.

આદિવાસી આજીવિકા અને ઉદ્યોગસાહસિકતા

વન ધન ઇકોસિસ્ટમ:

14 એપ્રિલ 2018ના રોજ શરૂ કરાયેલ, વન ધન યોજના ‘લઘુત્તમ ટેકાના ભાવ (MSP) દ્વારા ગૌણ વન પેદાશો (MFP)ના માર્કેટિંગ માટેની પદ્ધતિ અને MFP માટે મૂલ્ય શૃંખલાના વિકાસ‘ હેઠળ એક મુખ્ય પહેલ છે. TRIFED દ્વારા નોડલ એજન્સી તરીકે અમલમાં મુકાયેલી, આ યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય આદિવાસી સંગ્રાહકોને ઉદ્યોગસાહસિકોમાં રૂપાંતરિત કરીને આજીવિકાની તકો ઊભી કરવાનો છે. વન ધન વિકાસ આદિવાસી પ્રભુત્વ ધરાવતા જિલ્લાઓમાં કેન્દ્રો (VDVKCs) સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે, જ્યાં આદિવાસી સ્વ–સહાય જૂથો (SHGs) MFPs ના સંગ્રહ, મૂલ્યવર્ધન અને માર્કેટિંગમાં રોકાયેલા છે .

આદિવાસી આજીવિકા અને ઉદ્યોગસાહસિકતામાં મુખ્ય પરિવર્તનકારી સિદ્ધિઓ

આદિવાસી ઉદ્યોગસાહસિકોને સશક્ત બનાવવું

ગૌણ વન પેદાશો (MFP) માટે લઘુત્તમ ટેકાના ભાવ (MSP)નો વિસ્તરણ

માળખાગત સુવિધાઓ અને બજાર જોડાણોને મજબૂત બનાવવું

આદિવાસી સંસ્કૃતિ અને વાણિજ્યને પ્રોત્સાહન આપવું

ઉચ્ચ–સ્તરીય માન્યતા અને સમર્થન

નાણાકીય સશક્તિકરણ:

રાષ્ટ્રીય અનુસૂચિત જનજાતિ નાણા અને વિકાસ નિગમ (NSTFDC) એ છેલ્લા દાયકામાં અનુસૂચિત જનજાતિના આર્થિક સશક્તિકરણને આગળ વધારવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી છે. આદિજાતિ બાબતોના મંત્રાલય હેઠળ કાર્યરત, NSTFDC એ આદિજાતિ ઉદ્યોગસાહસિકો, વિદ્યાર્થીઓ અને સ્વ–સહાય જૂથોને રાહત દરે નાણાકીય સહાય દ્વારા તેના સમર્થનમાં નોંધપાત્ર વધારો કર્યો છે.

2014 અને 2025ની વચ્ચે કોર્પોરેશને તેની લોન મંજૂરીઓ અને વિતરણ બમણાથી વધુ કર્યું છે, તેના લાભાર્થીઓ સુધી પહોંચનો વિસ્તાર 95% થી વધુ કર્યો છે, અને 28 રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો સુધી કવરેજ વિસ્તાર્યું છે. તેનો લોન પોર્ટફોલિયો 171% વધ્યો છે, જ્યારે આવક અને સરપ્લસ ત્રણ ગણો વધ્યો છે , જે મજબૂત સંસ્થાકીય વૃદ્ધિ અને અસર દર્શાવે છે.

નીતિ સુધારા અને વ્યૂહાત્મક પહેલ (2014–2025)

સ્ટાર્ટઅપ અને નવીનતા:

પ્રધાનમંત્રી જનજાતિ વિકાસ મિશન (PMJVM) નો ઉદ્દેશ્ય ઉદ્યોગસાહસિક વિકાસને પ્રોત્સાહન આપીને આદિવાસી આજીવિકાને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. તે ગૌણ વન પેદાશો (MFP) ના મૂલ્યવર્ધન માટે વન ધન વિકાસ કેન્દ્રો અને ઉત્પાદક સાહસોની સ્થાપના, MSP પ્રાપ્તિને મજબૂત બનાવવા અને બજારની પહોંચ સુધારવા માટે હાટ બજારો અને ગોડાઉન વિકસાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. TRIFED નોડલ એજન્સી તરીકે કાર્ય કરે છે, અસરકારક અમલીકરણ અને બજાર જોડાણો સુનિશ્ચિત કરે છે.

PMJVMની મુખ્ય પરિવર્તનકારી સિદ્ધિઓ

સિદ્ધિ ક્ષેત્ર

વિગતો

આદિવાસી ઉદ્યોગસાહસિકોને સશક્ત બનાવવું

4,030 વન ધન વિકાસ કેન્દ્રો (VDVKs)ની સ્થાપના
12 લાખથી વધુ આદિવાસીઓને લાભ મળ્યો

MFPs માટે MSPનું વિસ્તરણ

સારી કિંમત પ્રાપ્તિ માટે MSP યાદીમાં 77 નવી ગૌણ વન પેદાશ (MFP) વસ્તુઓનો ઉમેરો

માળખાગત સુવિધાઓ અને બજાર જોડાણો

1,316 હાટ બજારોને 603 સ્ટોરેજ યુનિટ અને
22 પ્રોસેસિંગ યુનિટને મંજૂરી આપવામાં આવી છે.
માળખાગત વિકાસ માટે 89.14 કરોડ રૂપિયા ફાળવવામાં આવ્યા છે.

આદિવાસી સંસ્કૃતિ અને વાણિજ્યને પ્રોત્સાહન આપવું

મુખ્ય શહેરોમાં 38 આદિ મહોત્સવનું આયોજન

PM એ બે વાર આદિ મહોત્સવનું ઉદ્ઘાટન કર્યું

રાષ્ટ્રપતિએ ઝારખંડમાં 15,000થી વધુ મહિલા SHG સભ્યોને સંબોધિત કર્યા (2023)

અનુસૂચિત જનજાતિઓની યાદીનું વિસ્તરણ

આદિવાસી સમુદાયોની માન્યતામાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે, જેમાં 2014 થી 2024 દરમિયાન અનુસૂચિત જનજાતિની યાદીમાં 117 સમુદાયોનો ઉમેરો થયો છે, જે પાછલા દાયકામાં ફક્ત 12 હતો. આ 10 ગણો વધારો અગાઉ હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા જૂથોને સ્વીકારવા અને તેમને વિકાસ અને કલ્યાણ યોજનાઓના લાભો પહોંચાડવા માટેની સરકારની પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે.

અનુસૂચિત જનજાતિની યાદીમાં સમાવેશ આ સમુદાયો માટે શૈક્ષણિક અને નોકરીમાં અનામતથી લઈને રાજકીય પ્રતિનિધિત્વ અને કાનૂની સુરક્ષા સુધીના કલ્યાણકારી લાભોની વિશાળ શ્રેણીના દરવાજા ખોલે છે, જે રાષ્ટ્રની વિકાસ યાત્રામાં તેમની સંપૂર્ણ ભાગીદારીને સક્ષમ બનાવે છે.

જનજાતીય ભારતનો ઉદય

ભારતના આદિવાસી સમુદાયો હાંસિયામાંથી મુખ્ય પ્રવાહમાં આવ્યા છે અને દેશની વિકાસ યાત્રાના કેન્દ્રમાં છે. પીએમ–જનમન, ધરતી આબા અભિયાન અને વન ધન યોજના જેવી કેન્દ્રિત યોજનાઓ દ્વારા, સરકારે ખાતરી કરી છે કે આદિવાસી નાગરિકોને અધિકારો, તકો અને સન્માન મળે. આ પરિવર્તન કલ્યાણથી આગળ વધે છે અને ન્યાય, સશક્તિકરણ અને સમાવેશ પર આધારિત છે. શિક્ષણ, આરોગ્ય, આજીવિકા અને સંસ્કૃતિમાં રોકાણ સાથે, આદિવાસી સમુદાયો પોતાનું ભવિષ્ય બનાવી રહ્યા છે. આ સબકા સાથ, સબકા વિકાસ, સબકા વિશ્વાસ, સબકા પ્રયાસ – એક સાચા આદિવાસી ભારતનું નિર્માણ – નો સાર છે.

સંદર્ભ:

PDF માટે અહીં ડાઉનલોડ કરો