राष्ट्रीय पुस्तकालय मिशन पूरे देश में पब्लिक लाइब्रेरी नेटवर्क को मज़बूत बना रहा है
राष्ट्रीय पुस्तकालय मिशन पूरे देश में पब्लिक लाइब्रेरी नेटवर्क को मज़बूत बना रहा है
केंद्रीय और राज्य पुस्तकालयों सहित देश में कुल पुस्तकालयों की संख्या का विवरण, राज्य/केंद्र शासित प्रदेश के अनुसार अनुलग्नक ए में दिया गया है। यह विवरण संस्कृति मंत्रालय के अंतर्गत कार्यरत स्वायत्त संस्थान राजा राममोहन राय लाइब्रेरी फाउंडेशन (आरआरआरएलएफ) द्वारा उपलब्ध करायी गई है।
संस्कृति मंत्रालय अपने राष्ट्रीय पुस्तकालय मिशन (एनएलएम) योजना के अंतर्गत, अपने एनएलएम मॉडल लाइब्रेरी स्थापित करने वाले घटक के अनुरूप, संबंधित राज्य अधिकारियों की सिफारिश के अनुसार, प्रत्येक राज्य/केंद्र शासित प्रदेश में एक राज्य केंद्रीय पुस्तकालय और एक जिला पुस्तकालय को वित्तीय सहायता प्रदान करता है और इस मंत्रालय द्वारा चिन्हित गए छह अन्य पुस्तकालयों को भी सहायता देता है।
सभी राज्यो और केंद्र शासित प्रदेशों को दी गई वित्तीय सहायता का विवरण अनुलग्नक – बी में दिया गया है।
मात्रात्मक और गुणात्मक एकल सर्वे मार्च, 2015 और जुलाई, 2016 के बीच किया गया था। सर्वे की फाइनल रिपोर्ट जुलाई, 2019 में प्रस्तुत की गई थी। सर्वेक्षण के आधार पर जो मुख्य सिफारिशें की गई थीं उनमें शामिल थीं: ग्रामीण और छोटे शहरों की पुस्तकालयों को प्राथमिकता देते हुए इनमें कंप्यूटर और इंटरनेट एक्सेस को चरणबद्ध ढंग से शुरू करना; पुस्तकालय सदस्यता के साथ मामूली चार्ज पर बंडल इंटरनेट सर्विस देना; विज्ञापन के ज़रिए रेवेन्यू कमाने के तरीके खोजना; सीएसआर पहलों और सरकारी योजनाओं का लाभ उठाना; और युवाओं पर ध्यान केंद्रित करने वाली मॉडल लाइब्रेरी विकसित करना।
अब तक कुल 54 क्षमता निर्माण कार्यक्रम भी आयोजित किए गए हैं, जिनमें कुल 2,465 प्रतिभागियों ने हिस्सा लिया।
यह जानकारी केंद्रीय संस्कृति और पर्यटन मंत्री श्री गजेंद्र सिंह शेखावत ने आज लोकसभा में एक लिखित उत्तर में दी।
***
अनुलग्नक ए
आरआरआर अल एफ द्वारा 2018-19 में विभिन्न राज्यों एवं केंद्र शासित प्रदेशों के पुस्तकालय अधिकारियों से इकट्ठा किए गए आंकड़ों के आधार पर अलग–अलग राज्यों और केंद्र शासित प्रदेशों में पब्लिक लाइब्रेरी की संख्या
क्रम संख्या
राज्य / केंद्र शासित प्रदेश के नाम
पुस्तकालयों की संख्या
1
अंडमान और निकोबार द्वीपसमूह
18
2
आंध्र प्रदेश
978
3
अरुणाचल प्रदेश
118
4
असम
240
5
बिहार
192
6
चंडीगढ़
8
7
छत्तीसगढ़
28
8
दादरा और नगर हवेली और दमन और दीव
12
9
दिल्ली
*
10
गोवा
136
11
गुजरात
3464
12
हरियाणा
27
13
हिमाचल प्रदेश
945
14
जम्मू और कश्मीर
129
15
झारखंड
21
16
कर्नाटक
6798
17
केरल
8415
18
लद्दाख
11
19
लक्षद्वीप
10
20
मध्य प्रदेश
42
21
महाराष्ट्र
12191
22
मणिपुर
157
23
मेघालय
8
24
मिजोरम
506
25
नगालैंड
622
26
ओडिशा
27
27
पुदुचेरी
81
28
पंजाब
15
29
राजस्थान
323
30
सिक्किम
13
31
तमिलनाडु
4622
32
तेलंगाना
672
33
त्रिपुरा
46
34
उत्तर प्रदेश
573
35
उत्तराखंड
47
36
पश्चिम बंगाल
5251
कुल
46746
* दिल्ली: वित्त वर्ष 2018-19 के दौरान आरआरआरअलएफ द्वारा किए गए सर्वे में, दिल्ली सरकार ने केंद्र शासित प्रदेश में काम कर रही लाइब्रेरी के बारे में डेटा नहीं दिया।
अनुलग्नक – बी
राज्य
पुस्तकालय का नाम
आवंटित
वर्ष
जारी की गई
राशि
लाख रुपये में
कुल जारी
की गई
केंद्र का
अंश
राज्य
का अंश
केंद्र
का
%
राज्य
का
%
1
अंडमान व निकोबार
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, पोर्ट ब्लेयर
2023-24
223
223
223
0
100%
0%
2
अंडमान व निकोबार
जिला पुस्तकालय, कार निकोबार
2023-24
87
87
87
0
100%
0%
3
अरुणाचल प्रदेश
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, ईटानगर
2014-15
223
219.71
197.74
21.97
90
10
4
अरुणाचल प्रदेश
जिला पुस्तकालय, पासीघाट
2014-15
87
84.9
76.41
8.49
90
10
5
असम
जिला पुस्तकालय, जोरहाट (1)
2016-17
40
39.99
35.99
4
90
10
6
असम
जिला पुस्तकालय, गुवाहाटी (2)
2016-17
70
69.59
62.63
6.96
90
10
7
बिहार
जिला केंद्रीय पुस्तकालय, जमुई
2018-19
81.41
62.21
46.66
15.55
75
25
8
बिहार
जिला केंद्रीय पुस्तकालय, हाजीपुर, वैशाली
2023-24
87
50
37.5
12.5
75
25
9
चंडीगढ़
टी.एस. राज्य केंद्रीय पुस्तकालय
2023-24
164.5
164.5
164.5
0
100%
0%
10
चंडीगढ़
मंडलीय पुस्तकालय, दक्षिण
2023-24
82.72
82.72
82.72
0
100%
0%
11
छत्तीसगढ
जिला पुस्तकालय, रायगढ़
2014-15
87
78.32
58.74
19.58
75
25
12
दमन और दीव
केंद्रीय पुस्तकालय, दमन
2023-24
223
223
223
0
100%
0%
13
दमन और दीव
जिला पुस्तकालय, दीव
2023-24
87
87
87
0
100%
0%
14
गोवा
डॉ. फ्रांसिस्को लुइस गोम्स जिला पुस्तकालय
2014-15
87
3.38
2.53
0.84
75
25
15
गोवा
कृष्णदास शर्मा राज्य केंद्रीय पुस्तकालय
2014-15
223
21.68
16.26
5.42
75
25
16
गुजरात
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, गांधीनगर
2017-18
104.04
101
75.75
25.25
75
25
17
गुजरात
सरकारी जिला पुस्तकालय, भावनगर, गुजरात
2022-23
87
87
65.25
21.75
75
25
18
हरियाणा
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, अंबाला कैंट
2021-22
223
223
167.25
55.75
75
25
19
हरियाणा
जिला पुस्तकालय, नारनौल
2021-22
84
46.2
34.65
11.55
75
25
20
हिमाचल प्रदेश
सरकारी जिला पुस्तकालय, बिलासपुर
2018-19
86.87
74.66
56
18.67
75
25
21
हिमाचल प्रदेश
केंद्रीय राज्य पुस्तकालय, सोलन, हिमाचल प्रदेश
2022-23
223
223
167.25
55.75
75
25
22
जम्मू एवं कश्मीर
गनी मेमोरियल यू.टी. केंद्रीय पुस्तकालय, श्रीनगर
2021-22
223
223
167.25
55.75
75
25
23
जम्मू एवं कश्मीर
जिला पुस्तकालय, सांबा
2021-22
32.5
32.5
24.38
8.13
75
25
24
झारखंड
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, धनबाद
2023-24
223
0
0
0
75
25
25
झारखंड
जिला पुस्तकालय, पलामू
2023-24
87
0
0
0
75
25
26
कर्नाटक
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, बैंगलुरु
2014-15
223
200
150
50
75
25
27
कर्नाटक
जिला केंद्रीय पुस्तकालय, शिमोगा
2014-15
87
79.26
59.44
19.81
75
25
28
केरल
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, तिरुवनंतपुरम
2015-16
116.61
116.61
87.46
29.15
75
25
29
केरल
राज्य सार्वजनिक पुस्तकालय अनुसंधान केंद्र
2021-22
37.5
22.55
16.92
5.64
75
25
30
लक्षद्वीप
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, कवरत्ती
2023-24
168
168
168
0
100%
0%
31
लक्षद्वीप
जिला पुस्तकालय, कदमत
2023-24
27.64
27.64
27.64
0
100%
0%
32
मध्य प्रदेश
सरकारी जिला पुस्तकालय, खंडवा
2016-17
73.2
65.59
49.2
16.4
75
25
33
मध्य प्रदेश
राजकीय श्री अहिल्या केंद्रीय पुस्तकालय, इंदौर
2017-18
87
43.67
32.75
10.92
75
25
34
महाराष्ट्र
जिला पुस्तकालय, नंदुरबार
2016-17
21.9
18.43
13.83
4.61
75
25
35
महाराष्ट्र
राजकीय संभागीय पुस्तकालय, औरंगाबाद
2017-18
60.55
57.21
42.91
14.3
75
25
36
मणिपुर
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, इंफाल
2022-23
218.87
218.87
196.98
21.88
90
10
37
मणिपुर
जिला पुस्तकालय, सेनापति
2022-23
85.53
85.53
76.98
8.55
90
10
38
मेघालय
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, शिलांग
2023-24
223
223
200.7
22.3
90
10
39
मेघालय
जिला पुस्तकालय, तुरा
2023-24
87
87
78.3
8.7
90
10
40
मिजोरम
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, आइज़ोल
2014-15
141.24
137.04
123.34
13.7
90
10
41
मिजोरम
जिला पुस्तकालय, कोलासिब
2014-15
50
50
45
5
90
10
42
नगालैंड
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, कोहिमा
2016-17
177.49
175.48
157.93
17.55
90
10
43
नगालैंड
जिला पुस्तकालय, दीमापुर
2016-17
73.81
69.75
62.77
6.97
90
10
44
ओडिशा
एच.के.एम.स्टेट लाइब्रेरी, भुवनेश्वर
2014-15
223
133
99.75
33.25
75
25
45
ओडिशा
जिला पुस्तकालय, गंजम
2014-15
40.36
0
0
0
75
25
46
पुदुचेरी
रोमेन रोलैंड लाइब्रेरी, राज्य केंद्रीय पुस्तकालय
2016-17
166.47
142.37
106.77
35.59
75
25
47
पुदुचेरी
डॉ. एस. आर. रंगनाथन राजकीय सार्वजनिक
पुस्तकालय, कराईकल
2016-17
76.04
66.17
49.63
16.54
75
25
48
पंजाब
एमएम केन्द्रीय राज्य पुस्तकालय, पटियाला
2022-23
223
0
0
0
75
25
49
पंजाब
गुरुनानक जिला पुस्तकालय, कपूरथला
2022-23
87
0
0
0
75
25
50
राजस्थान
डॉ. राधाकृष्णन राज्य केन्द्रीय पुस्तकालय, जयपुर
2014-15
183.51
94.81
71.11
23.7
75
25
51
राजस्थान
राजकीय सार्वजनिक मंडल पुस्तकालय, कोटा
2016-17
63.46
63.21
47.41
15.8
75
25
52
सिक्किम
सिक्किम राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, गंगटोक
2021-22
217.2
217.2
195.48
21.72
90
10
53
सिक्किम
जिला पुस्तकालय, मंगन
2021-22
86.58
86.58
77.92
8.66
90
10
54
तमिलनाडु
जिला पुस्तकालय, तिरुचिरापल्ली
2016-17
70
68.16
51.12
17.04
75
25
55
तमिलनाडु
जिला पुस्तकालय, वेल्लोर
2016-17
87
79.27
59.45
19.82
75
25
56
तेलंगाना
जिला केंद्रीय पुस्तकालय, महबूबनगर
2014-15
52
50
37.5
12.5
75
25
57
तेलंगाना
राज्य केंद्रीय पुस्तकालय, हैदराबाद
2014-15
112.25
103.72
77.79
25.93
75
25
58
त्रिपुरा
बीरचंद्र राज्य केंद्रीय पुस्तकालय
2014-15
223
222.93
200.64
22.29
90
10
59
त्रिपुरा
उनाकोटि जिला पुस्तकालय
2014-15
87
86.92
78.23
8.69
90
10
60
उतार प्रदेश
राज्य केन्द्रीय पुस्तकालय, इलाहाबाद
2014-15
206
203.75
152.81
50.94
75
25
61
उतार प्रदेश
राजकीय जिला पुस्तकालय, इटावा
2014-15
87
85.93
64.45
21.48
75
25
62
उत्तराखंड
राजकीय जिला पुस्तकालय, सुमन पुस्तकालय, नई टिहरी
2018-19
86.2
50
37.5
12.5
75
25
63
पश्चिम बंगाल
पश्चिम बंगाल राज्य केंद्रीय पुस्तकालय
2014-15
222.81
219.82
164.86
54.95
75
25
64
पश्चिम बंगाल
उत्तर बंगाल राज्य पुस्तकालय, कूचबिहार
2014-15
86.98
79.73
59.8
19.93
75
25
7872.24
6406.6
5381.83
1024.72